«Քանի դեռ չեն նստել բարձր աթոռներին, լա՜վ-լավ խոստումներ են տալիս, գեղեցիկ ճառեր ասում, իսկ նստելուց հետո՝ մոռանում»

«ՑԱՎՈՔ, ԻՆՁ ԹՎՈՒՄ Է՝ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻՑ ՉԵՆՔ ԽՈՒՍԱՓԻ»
…և ոչ միայն մշակույթի մասին
Հնաբնակ երևանցի, քանդակագործ, ՀՀ վաստակավոր նկարիչ ԽԱՉԱՏՈՒՐ ԻՍԿԱՆԴԱՐՅԱՆԸ կանգնած է հնի ու նորի ճամփաբաժանում ու չի թաքցնում, որ կարոտով է հիշում խորհրդային տարիները, որտեղ թողել է իր մանկության, պատանեկության, երիտասարդության անմոռաց ժամանակը, ու որտեղից իրեն ուղեկցող հիշողություն-պատառիկների նման կենդանություն են առել երևանյան թեմաներով արված իր քանդակները:
«ՊԱՇՏՈՆՅԱՆԵՐՆ ԵՆ, ՈՐՈՆՔ ԻՐԵՆՑ ՃԻՇՏ ՏԵՂՈՒՄ ՉԵՆ ՆՍՏԱԾ»
-Պարոն Իսկանդարյան, Ձեր երևանյան քանդակների հերոսները հին Երևանի խորհրդանիշ-կերպարներ են՝ ֆայտոնչի, լուսանկարիչ, կոշիկ մաքրող, շուկայի հսկիչ, դանակ-մկրատ սրող: Այս մարդիկ էին Ձեր մանկության, պատանեկության Երևանի կոլորիտը կրողները: Այսօրվա Երևանն ի՞նչ խորհրդանիշներով պիտի անմահանա սերունդների հիշողության մեջ:
-Այսօրվա Երևանը կհիշեն փողոցներում թափված աղբով: Չեմ հասկանում՝ մենք ինչի՞ համար ենք գնում Եվրոպա, որ եվրոպացիներին մեր ա՞ղբը ցույց տանք: Ամոթ է, չէ՞: Ո՛չ փողոցներն են կարգին վիճակում, ո՛չ բակերն են մաքուր: Իհարկե, ես դեմ եմ, որ մեր հեռուստատեսությամբ անվերջ ցույց են տալիս այդ չհավաքված աղբը, քանդվող տները, չաշխատող վերելակները, կաթացող տանիքները, փողոցում առևտուր անող տանջված կանանց, ծեր ու անօգնական թոշակառուներին: Այդ հաղորդումները նաև արտասահմանում են դիտում, ես չէի ցանկանա, որ մեր երկրի մասին վատ պատկերացում կազմեն: Այդ բացասական բաները պետք է նկարեն ու ցույց տան այն պաշտոնյաների աշխատասենյակներում, որոնցից կախված է նման խնդիրների լուծումը: Երբ ես փոքր էի (խոսքս 30-ական թվականների մասին է), քաղաքը մաքրողներ կային, ջրողներ կային, մայիսյան տոներին պատերն էին ներկում, գալիս էին ինչ-որ պաշտոնյաներ ու հրահանգում. «Բայդարները կախեք»: «Բայդարները» դրոշներն էին: Այն ժամանակվա պաշտոնյաների մոտ որոշակի վերաբերմունք կար իրենց պարտականության, իրենց գործի նկատմամբ: Այսօրվաները միայն ուզում են նստել իրենց աթոռներին ու կարծել, թե ամենախելոքներն իրենք են: Զայրանում ես, չէ՞: Եվ մենք տեսնում ենք, թե ինչպես են տիրանում էդ աթոռներին, ինչ պայքարով, ինչ ղալմաղալով, ինչ հրմշտոցով: ՈՒ հասարակ բաներ էլ չեն հասկանում, արհեստն արվեստից չեն տարբերում: Հայտնի բան է՝ արհեստավորը մինչև կեսօր է քաղցած, դրանից հետո արդեն կուշտ է: Իսկ արվեստագետն ամիսներով, տարիներով է քաղցած մնում, մինչև մի գործ ավարտին է հասցնում: Դրա համար պետությունը պետք է պահի իր արվեստագետին: Ես հենց իմ օրինակով կարող եմ վկայել, որ չի պահում: Դրա համար էլ այսօր ովքե՞ր են արվեստագետ կոչվում, ովքե՞ր են երաժշտություն գրում: Անգրագետ մի մարդ և՛ երաժշտություն է գրում, և՛ բառեր է գրում, և՛ երգում է: Այդպիսի գո՞րծ կլինի: Դրանք երգեր չեն, փուչիկներ են, որոնք, փա՛ռք Աստծո, լսվելուն պես մոռացվում են, երկար կյանք չեն ունենում: Բայց ես ցավում եմ, որ նույն կերպ փորձում են ներկայացնել, «մշակել» մեր հին, գեղեցիկ երգերը, օրինակ՝ «Մարտիկի երգը», Կոմիտասի երգերը: Սրա մեղավորները հենց այն պաշտոնյաներն են, որոնք իրենց ճիշտ տեղում չեն նստած:
«ՉԻՆՈՎՆԻԿՆԵՐԸ ԵՐԿՈՒ ՏԱՐԻՆ ՄԵԿ ԷՍ ԱԹՈՌԻՑ ԷՆ ԱԹՈՌՆ ԵՆ ԹՌՉՈՒՄ, ՇԱՐՈՒՆԱԿ ՊԱՇՏՈՆՆԵՐ ԵՆ ՓՈԽՈՒՄ»
-Պաշտոնյաների հետ հաճա՞խ եք շփվում անձամբ, թե՞ տպավորությունները հեռակա են:
-Անձամբ շփվում եմ, իհարկե:
-Որպես ՀՀ վաստակավոր նկարիչ, անվանի արվեստագետ Խաչատուր Իսկանդարյա՞ն եք շփվում, թե՞ որպես ծեր թոշակառու մի հայ:
-Եթե որպես ծեր թոշակառու շփվեմ, երեսիս էլ չեն նայի: Չեմ մոռանում, թե ինչպես ինձ ընդունեց իր աշխատասենյակում Վիկտոր Համբարձումյանը: Նրա գրասեղանը սենյակի խորքում էր: Երբ դռնից ներս մտա, վեր կացավ տեղից ու թույլ չտվեց, որ ընդառաջ գնամ իրեն, ինքը եկավ-մոտեցավ ու ձեռքս սեղմեց: Հիմա մեր պետական ապարատի ոչ մի կաբինետում էդ տեսակ մարդ չկա: Մտնում ես մի շարքային չինովնիկի աշխատասենյակ, գլուխն էլ չի բարձրացնում իր թղթերից: Եվ զարմանալի է, որ այդ չինովնիկները երկու տարին մեկ էս աթոռից էն աթոռն են թռչում, շարունակ պաշտոններ են փոխում: Ինչպե՞ս կարող է նույն մարդը և՛ գյուղատնտեսության ճյուղը ղեկավարել, և՛ շինարարության, և՛ էներգետիկայի, և՛ արդարադատության: Չի կարելի, չէ՞:
-Հանրապետության երեկվա ու այսօրվա ղեկավարների մեջ կա՞ մեկը, որն իդեալական կերպար է Ձեզ համար:
-Իդեալական ղեկավարը նա կլինի, որը կկատարի իր տված խոստումները: Հիմա Սերժ Սարգսյանը նստել է երկրի նախագահի աթոռին, Տիգրան Սարգսյանը՝ վարչապետի, Հովիկ Աբրահամյանը՝ ԱԺ նախագահի: Տեսնենք՝ կկատարե՞ն իրենց ասածները: Քանի դեռ չեն նստել բարձր աթոռներին, լա՜վ-լավ խոստումներ են տալիս, գեղեցիկ ճառեր ասում, իսկ նստելուց հետո՝ մոռանում: Եթե ղեկավարները գոնե խոստացածների կեսն իրագործեն, գոհ կլինենք:
-Խորհրդային տարիների առաջնորդների մեջ կա՞ր այդ իդեալը:
-Չգիտեմ՝ խորհրդային տարիներին ղեկավարներն իդեալական էին, թե ոչ, բայց ես իմ լավագույն տարիներն անցկացրել եմ այդ շրջանում: Ասում են, թե այդ տարիներին արգելում էին նկարել: Նման բան չկար: Հա՜, եթե Ստալինին կախված կամ գլխիվայր նկարեիր, կարգելեին: Բայց ընդհանրապես ոչ ոք նկարչին չէր խանգարում: Ինչ ուզում, նկարում էինք: Հիշում եմ՝ մի անգամ ճարտարապետների տանը (մեր միության շենքը պատրաստ չէր), նկարիչների միության անդամներս նիստ էինք անում: Մեր պարտկոմը՝ նկարիչ Խաչատուր Եսայանը, վեր կացավ ու հայտարարեց, թե Մոսկվայից մի գրքույկ են ուղարկել, որտեղ ցուցումներ են տրված, թե ինչ ու ինչպես պետք է նկարել: Վարպետ Սարյանը վերցրեց այդ գրքույկը, սկսեց թերթել առաջին էջից մինչև վերջինն ու զուգահեռաբար դանդաղ ասել. «Մանրամասն էս բոլորը կնայեք, կուսումնասիրեք և կփակեք ու կդնեք մի կողմ. ով ինչ ուզում է, այն էլ կնկարի»: Մենք ցուցադրվում էինք համամիութենական ցուցահանդեսներում, ու մեր հոգսը չէր, թե ինչպես են մեր աշխատանքներն արվեստանոցից հասնում ցուցասրահ ու վերադառնում արվեստանոց: Ամեն հարց հոգում էր պետությունը: Հիմա ամեն ինչի համար արվեստագետը պիտի վճարի՝ տեղի համար, լույսի համար, մեքենայի համար…
«ՄԵՐ ՔԱՂԱՔՆ ԻՐ ՀՈՏՆ ՈՒՆԻ, ԻՐ ՔԱՅԼՎԱԾՔԸ, ԻՐ ՁԵՎԸ»
-Որպես հնաբնակ երևանցի՝ ինչպե՞ս եք ընկալում նորօրյա Երևանի փոփոխությունները:
-Ինձ դուր չի գալիս նոր Երևանը, որովհետև ոչ մի հայկական քար, ոչ մի թամանյանական քար չի դրվում մեր ճարտարապետական կառույցների վրա: Երբ Սերժ Սարգսյանը վարչապետ էր, մի քանի ճարտարապետի ու քանդակագործի հրավիրել էր իր մոտ: Ես այդ հանդիպման ժամանակ էլ ասացի, որ չի կարելի Երևանի հետ այսպես վարվել: Երևանի գլխավոր ճարտարապետն ասում է, թե մենք հիմա չենք կառուցում 25 հարկանի շենքեր, 22 հարկանի ենք կառուցում: Հետո՞, ի՞նչ մեծ տարբերություն կա դրանց միջև: Դա ի՞նչ կապ ունի մեզ հետ: Երևանում պիտի լինեն հինգհարկանի, ութհարկանի շենքեր: Ախր, մեր քաղաքն իր հոտն ունի, իր քայլվածքը, իր ձևը: Արտասահմանցին գա Երևան՝ ի՞նչ տեսնի: Այդ տեսածի մեջ ի՞նչ հայկական բան կա: Ինչի՞ նման է Հյուսիսային պողոտան: Ամեն մի շենք մի անհասկանալի լեզվով է խոսում: Մեր Հանրապետության հրապարակով անցնելիս ես սիմֆոնիա եմ լսում, այդ շենքերից երաժշտություն է հնչում: Բայց Հյուսիսային պողոտայում ոչինչ չեմ լսում: Մի երեկո օպերայից դուրս եկա, քայլեցի Տերյան փողոցով ու կորցրի ճանապարհը: 85 տարի ապրում եմ Երևանում ու չէի հասկանում, թե որտեղ եմ գտնվում:
«ԱՅՍՕՐՎԱ ՊԱՏԿԵՐԸ ՀԻՄՔ ՉԻ ՏԱԼԻՍ ՄՏԱԾԵԼՈՒ, ԹԵ ՇԱՏ ԼԱՎ ԱՊԱԳԱ Է ՍՊԱՍՈՒՄ ՄԵՐ ՍԵՐՈՒՆԴՆԵՐԻՆ»
-Ի՞նչ եք կարծում, Ձեր թոռներն ինչպիսի՞ Հայաստանում են ապրելու իրենց կյանքը: Հուսադրո՞ղ է Ձեզ համար նրանց ապագան:
-Ի՞նչ իմանամ՝ 5-10 տարուց ինչ կլինի: Կյանքը կարող է միանգամից փոխվել, լավանալ: Ես այդ ժամանակ չեմ լինի, ինքս չեմ տեսնի, բայց այսօրվա պատկերը հիմք չի տալիս մտածելու, թե շատ լավ ապագա է սպասում մեր սերունդներին: Այն, ինչ ես լսում եմ այսօր, այն շարժումները, որ տեսնում եմ այսօր, այն օդը, որ շնչում եմ այսօր, հույսեր չեն ներշնչում, թե կարճ ժամանակամիջոցում Հայաստանում կյանքը կշտկվի: Ինչ լինում է` լինի, միայն պատերազմ չլինի: Վրաստանում ի՞նչ եղավ: Մի քանի ժամում քանի՜ հազար մարդ զոհվեց: Մենք ու Ադրբեջանն էլ անվերջ պատերազմի սպառնալիքով ենք խոսում: Նրանք ասում են՝ իրենք կհաղթեն, մենք ասում ենք՝ մենք կհաղթենք: Նստե՛ք, երկուսով խոսե՛ք ու լուծե՛ք հարցը, ի՞նչ պատերազմ:
-Մտածում եք՝ հնարավո՞ր է այդ կոնֆլիկտը լուծել բանակցությունների ճանապարհով:
-Ո՛չ, ցավոք, ինձ թվում է՝ պատերազմից չենք խուսափի: Իսկ եթե պատերազմ եղավ՝ Վրաստանի ճակատագրին ենք արժանանալու:
-Պատերազմի հրահրման հարցում աշխարհի գերտերություններն ունե՞ն իրենց որոշակի դերակատարությունը, թե՞ բացառապես ամեն բան որոշվում է Հայաստանում և Ադրբեջանում:
-Իհարկե, մեծ տերություններն ունեն իրենց դերակատարությունը: Դրանց ներկայացուցիչները մշտապես լինում են և՛ Երևանում, և՛ Բաքվում, տարբեր խոսքուզրույցներ են անում: Բայց թե դրանց մտքինն ինչ է իրականում, մենք, այսինքն՝ ժողովուրդը, չենք իմանում: Ամեն բան գաղտնի են անում, մինչդեռ, եթե ժողովրդին տեղեկացնեն կատարվող անցուդարձերի մասին, ժողովուրդը գուցե կարողանա էնպիսի խելոք, իմաստուն լուծում առաջարկել, որ դրանից կառչելով՝ փրկվեն թե՛ Հայաստանը, թե՛ Ադրբեջանը:
«ԵՐԵՎԱՆԻՑ ՓԱԽՉՈՂԻՆ ՊԱՏՎԱՎՈՐ ԵՐԵՎԱՆՑՈՒ ԿՈՉՈ՞ՒՄ ԵՆ ՏԱԼԻՍ»
-Ո՞րն է Ձեր ստեղծագործական կյանքի ներկա որոնումը:
-Վերջին տասնամյակների գլխավոր որոնումը մեկն է՝ Երևանում տեղադրել Դերենիկ Դեմիրճյանի արձանը: Իհարկե, այլ գործեր ու նպատակներ էլ ունեմ, բայց գլխավորը սա է: Ես չգիտեմ՝ ինչ և ինչպես պատմեմ այդ արձանի ճակատագրի մասին: Այդպիսի անտարբերություն հայ անվանի գրողի նկատմամբ հնարավոր չէ պատկերացնել: Այնքան շատ եմ այդ մասին խոսել, որ երևի անտեղյակներ քիչ կգտնվեն: Կրկնեմ ևս մեկ անգամ: 1977-ին, երբ տոնվում էր Դեմիրճյանի 100-ամյակը, Օղակաձև զբոսայգում տեղադրվեց հուշաքար, որի վրա գրված էր, թե այդ տեղում դրվելու է Դերենիկ Դեմիրճյանի արձանը: 1987-ին հայտարարված մրցույթի երկու փուլերում էլ հաղթել եմ ես ու պատվեր ստացել՝ իմ էսքիզով քանդակելու Դեմիրճյանին: 1988-ից իմ արվեստանոցում կանգնած է Դեմիրճյանի գիպսե քանդակը: Առաջին անգամ քանդակել էի 3,5 մետր բարձրությամբ: Այդ քանդակը չդիմացավ ցրտին ու խոնավությանը, քանդվեց: Երկրորդ անգամ քանդակեցի 2,5 մետր բարձրությամբ: Այն հիմա էլ գտնվում է իմ արվեստանոցում և սպասում է ուշադրության արժանանալու բախտին: Պատկան մարմիններին բազմիցս ասել եմ. «Ես ստրուկ չեմ: Պետության պատվերով աշխատել եմ, գործն ավարտել: Իմ հոնորարը տվեք ու եկեք տարեք ձեր պատվերը»: Ես կաշառք տալու-վերցնելու գործում անընդունակ եմ: Չեմ կարող իմ նպատակներին հասնել զարտուղի ճանապարհներով: 75 տարի է՝ քանդակում եմ ու, դրանից բացի, ուրիշ գործ չեմ կարողանում անել: Դրա համար էլ էս օրին եմ: Դիմել եմ Երևանի բոլոր քաղաքապետերին, տարբեր պաշտոնյաների անունով 10-ից ավելի դիմում եմ գրել: Մի ամբողջ թղթապանակ ունեմ այդ քանդակին վերաբերող գրություններով: Ոչ մեկից ոչ մի կոնկրետ պատասխան չեմ ստացել: Ես շատ գործեր ունեմ, որ արժեր ցուցադրել Երևանում, բայց դրանց մեջ ամենակարևորը Դեմիրճյանի արձանն է, որ ցանկանում եմ կանգնեցված տեսնել մինչև իմ երկրային կյանքի ավարտը: Ես իմ Երևանը շատ եմ սիրում, ապրում եմ Երևանով: Այնքա՜ն երկրներում եմ եղել՝ Ճապոնիայից մինչև Շվեյցարիա ու Հնդկաստան: Երբեք որևէ քաղաք ինձ չի ձգել, երբեք չեմ մտածել մնալ, ապրել մեկ այլ քաղաքում: Կարոտել ու երազել եմ իմ Երևանի, իմ փողոցի մասին: Բայց հիմա Երևանում իմ քանդակի համար տեղ չի գտնվում: Իսկ ով Երևանից փախչում է, գնում է ու բարեկեցիկ կյանքով ապրում ուրիշ երկրում, նրան հրավիրում, փառաբանում, մեդալ են տալիս, արժանացնում Երևանի պատվավոր քաղաքացու կոչման: Երևանից փախչողին պատվավոր երևանցու կոչո՞ւմ են տալիս: Այդ երևանցին ո՞ւր էր այն մութ ու ցուրտ օրերին, երբ երևանցիներս գիշերով հացի հերթ էինք կանգնում ու կտրոնով հաց գնում, ինչո՞ւ նա մեզ հետ հերթում չէր: Չեմ հասկանում՝ ինչպե՞ս են բաշխվում շքանշաններն ու կոչումները մեր երկրում:
Զրուցեց Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ